حفاظت از خاک و تثبیت شن‌های روان با استفاده از مالچ‌پاشی قیری
هرچند کاشت درخت و بوته به عنوان مؤثرترین روش تثبیت شن و ماسه و مقابله با گرد و غبار پیشنهاد می‌شود، اما به دلایل مختلف این روش در تمام مناطق قابل اجرا نیست و هزینه‌های بسیار بالایی دارد که ممکن است تأمین آن‌ها امکان‌پذیر نباشد. کنترل پدیده ریزگردها فرآیندی زمان‌بر و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق است. یکی از راهکارهای مؤثر برای کاهش فرسایش خاک و مهار طوفان‌های گرد و غبار، استفاده از مواد قیری و آب به‌منظور پوشش زمین‌های مستعد حرکت شن و ماسه است.
در گذشته از نفت برای تثبیت خاک استفاده می‌شد، چراکه قابلیت اجرای وسیع و هزینه کمتری داشت، اما مشکلات زیست‌محیطی ناشی از آن باعث شده است تا امروزه استفاده از قیرهای امولسیونی به عنوان جایگزین مناسب و دوستدار محیط زیست توصیه شود.
ریشه‌های بروز ریزگردها در ایران
در سال‌های اخیر، کشور ما با بحران جدیدی در حوزه آلودگی هوا به‌ویژه در جنوب و غرب، مواجه شده که منجر به مشکلات گسترده زیست‌محیطی و اختلال در زندگی شهری شده است. نخستین بار، پدیده ریزگردها در سال ۱۳۸۲ در اهواز مشاهده شد و از آن زمان تاکنون نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه روندی صعودی و نگران‌کننده داشته است. متأسفانه بسیاری از طرح‌های کاهش ریزگردها نیز نتوانسته‌اند موفقیت چشمگیری کسب کنند.
هرچند منشأ بخشی از این ریزگردها کشورهای همسایه اعلام شده است، اما نمی‌توان از نقش عوامل داخلی مانند تغییرات اقلیمی، خشک شدن تالاب‌ها، کاهش بارندگی و دستکاری‌های انسانی در محیط‌زیست غافل شد. بهترین راهکار بلندمدت برای کنترل این پدیده، احیای تالاب‌ها و منابع طبیعی از دست‌رفته است.
پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی ریزگردها
ورود ریزگردها به ریه انسان، آسیب‌های جدی جسمی به‌همراه دارد و می‌تواند منجر به بحران‌های بهداشتی شود. تعطیلی مدارس و ادارات، اختلال در سیستم تنفسی، قطع آب و برق و ناتوانی در فعالیت‌های روزمره از جمله نتایج منفی این پدیده هستند.
راهکارهای جایگزین برای تثبیت خاک
علاوه بر درختکاری و استفاده از مالچ‌های شنی (ترکیبی از آب، رس و ماسه)، استفاده از مالچ‌های قیری نیز روشی مؤثر برای کاهش گرد و غبار به شمار می‌رود. در این روش، برای کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی، قیرهای امولسیونی جایگزین قیرهای محلول می‌شوند. این شیوه نه‌تنها ارزان و اقتصادی است، بلکه اجرای آن نیز بسیار ساده و مؤثر است.
نقش قیر امولسیونی در مالچ‌پاشی
واژه «مالچ» در زبان انگلیسی به معنای پوشش است. در این فرآیند، مالچ به عنوان لایه‌ای محافظ روی سطح شن‌های روان قرار می‌گیرد و از حرکت آن‌ها جلوگیری می‌کند. در استفاده از قیر امولسیونی، پس از پاشش، آب موجود در امولسیون جذب خاک شده و لایه‌ای از قیر روی سطح باقی می‌ماند که خاک را تثبیت می‌کند.
برای اجرای این روش از دستگاه‌های ویژه پاشش قیر استفاده می‌شود که با سرعت و دقت بالا کار می‌کنند. این فناوری در بسیاری از کشورهای دارای اقلیم بیابانی نیز به‌کار گرفته شده و در ایران سابقه‌ای طولانی دارد.
مزایای استفاده از قیر امولسیونی در تثبیت خاک
- چسبندگی بالا و قدرت تثبیت مؤثر شن‌های روان
- کاهش چشمگیر آسیب‌های زیست‌محیطی نسبت به مالچ نفتی
- امکان اجرای وسیع با هزینه پایین
- امکان حفظ رطوبت خاک و کمک به رشد گیاهان در برخی مناطق
با توجه به ویژگی‌های ذکرشده، قیر امولسیونی باید به‌عنوان یک تکنولوژی نوین در مقابله با فرسایش بادی و تثبیت ماسه‌های روان مورد توجه قرار گیرد.
شرایط مناسب برای استفاده از مالچ قیری
استفاده از مالچ‌های نفتی در مجاورت مناطق مسکونی یا چراگاه‌های دام توصیه نمی‌شود. اما در شرایطی که بارندگی سالیانه امکان رشد پوشش گیاهی را فراهم نمی‌کند، مالچ قیری گزینه‌ای مناسب و ایمن محسوب می‌شود.
در نزدیکی مراکز حساس نظیر نیروگاه‌ها، فرودگاه‌ها و کارخانجات، استفاده از این روش از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین، در برخی مناطق ابتدا بذر گیاهان پاشیده می‌شود و سپس با مالچ امولسیونی پوشانده می‌شود تا به حفظ رطوبت و جوانه‌زنی کمک کند.
با توجه به اقلیم کویری ایران و آسیب‌های ناشی از فرسایش بادی، استفاده از مالچ‌پاشی با قیر امولسیونی می‌تواند راهکاری مؤثر، کم‌هزینه و پایدار برای تثبیت شن‌های روان باشد. این روش ضمن محافظت از محیط زیست، زمینه را برای کنترل بحران ریزگردها فراهم می‌سازد.